भारतीयदर्शनपरिचय: part 2
समया: हि प्रवाहतोऽनादिनित्या इत्यभियुक्तोक्ते: सर्वाण्यपि दर्शनानि प्रवाहतोऽनादिनित्यानि ।
कस्मिंश्चित्कालघट्टे
तत्तद्दर्शनस्याभ्युदय: समभूदिति
भारतीयदर्शनपरम्पराभिज्ञा एव ज्ञातुं शक्नुवन्ति । अत: दर्शनानां पूर्वत्वापरत्वे
तत्तद्दर्शनाभ्युदयसापेक्षे । तत्तद्दर्शनाभ्युदयकारणीभूतानां कालमपेक्ष्यैव
दर्शनानामपि काल: निर्णीयते ।
|
सं |
दर्शनानि |
प्रवर्तका: |
|
1 |
चार्वाकदर्शनम् |
बृहस्पति: |
|
2 |
जैनदर्शनम् |
जिन: |
|
3 |
बौद्धदर्शनम् |
बुद्ध: |
|
4 |
सांख्य- योगदर्शनम् |
कपिलमुनि:/ पतञ्जलि: |
|
5 |
न्याय-वैशेषिकदर्शनम् |
गौतमः कणाद: |
|
6 |
पूर्वमीमांसादर्शनम् |
जैमिनि: – |
दार्शनविकास:
प्राय:
स्तरत्रये दर्शनानां विकास: परिदृश्यते । परमार्थदिदृक्षु: कश्चन ऋषि: सुदीर्घकालेन तपसा यत्प्राप्नोति
तन्मन्त्ररूपेणाभिव्यज्यते । ऋषय: मन्त्रद्रष्टार: । अयं हि प्रथमस्तर: । मन्त्राणामर्थनिर्णयाय ऋषिकल्प: कश्चन
सूत्राणि कारिका: वा ग्रथयति ।
द्वितीयोऽयं स्तर: । अनेन हि दर्शनं
किञ्चिदाविष्कारं गच्छति । सूत्राणि कारिका: वा व्याख्यातुं बहव: ज्ञानिन: बहुधा प्रायतन् । पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपेण
तत्सम्प्रदायप्रवर्तका: मतान्तरनिराकरणेन
स्वाभिमतस्थापनार्थं भाष्याणि रचयामासु: ।
तदनुयायिभि: कालान्तरे सपरिष्कारं
टीकाटिप्पण्यादय: विरचिता: ।
दर्शनानां-विषयवस्तु
प्रत्येकस्यापि
दर्शनस्यारम्भे तद्दर्शनस्य आरम्भणीयत्वसमर्थनं दृश्यते । अनुबन्धचतुष्टये सति आरम्भणीयत्वं दर्शनस्य नान्यथा । अधिकारी, विषय: , प्रयोजनं,
सम्बन्धश्चेति अनुबन्धचतुष्टयम् । विषय:= दु: खनिवृत्त्युपाया:
सुखप्राप्त्युपाया: । अधिकारी =
सुखापेक्षी । प्रयोजनम् = सुखम् , दु: खनिवृत्तिश्च ।
सम्बन्ध: अनेकविध:
ग्रन्थस्य विषयस्य सम्बन्ध:प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावसम्बन्ध:विषयस्य अधिकारिणश्च ज्ञातृ -ज्ञेयभावसम्बन्ध: विषयस्य प्रयोजनस्य जन्य-जनकभावसम्बन्ध: प्राप्य -प्रापकभावसम्बन्ध: ।
प्रयोजनं हि आत्यन्तिकसुखप्राप्ति: । सुखप्राप्ति: दु:खनिवृत्तिश्चेति द्वयमिदं जीवसामान्यापेक्षितम् । अनेन च जीवानां योऽयं जननमरणादिरूपसंसार: स: दु:खस्वरूप: एव इति सर्वसमयाभिमतं तत्त्वम् । अत एव अलौकिकं नित्यं सुखम् आप्तुम् प्रापयितुं वा सर्वाण्यपि दर्शनानि प्रवृत्तानि ।
तत्र दु: खकारणं किम् ? तन्निवृत्त्युपाया: के ? किं वा नित्यं सुखम् ? तत्प्राप्त्युपाया: के ?इत्येतावदेवदेव दर्शनानां मुख्यं विषय: । एतदनुबन्धिनोऽन्येऽपि विषयास्सम्भवन्ति । तत्र इमे मुख्या: विषयास्सन्ति ।
आत्मा
चार्वाका: चैतन्ययुतं शरिरमेव आत्मा इति मन्यन्ते । बौद्धा: शरीरातिरिक्तमात्मानमङ्गीकुर्वन्ति चेदपि तं क्षणिकमाहु: । क्षणिकविज्ञानसन्तान एवात्मेति तन्मतम् । जैनास्तु ज्ञानेच्छाक्रियाश्रयमात्मानमङ्गीकुर्वन्ति । एवमेवास्तिकदर्शनान्यपि शरीरातिरिक्तमात्मानं सुखाद्याश्रयत्वेन,ज्ञानाश्रयत्वेन, केचन ज्ञानस्वरूपत्वेन, अन्ये केचन सगुणत्वेन, निर्गुणत्वेन,एकत्वेनानेकत्वेन चात्मतत्त्वमुपवर्णयन्ति । आत्मा –
चार्वाका:
- शरीरमेव आत्मा
बौद्धा: - शरीरातिरिक्त:
अपि क्षणिक:
जैना: - शरीरातिरिक्त:
ज्ञानेच्छाक्रियाश्रय:
सांख्या: - शरीरातिरिक्त: सुखाद्याश्रय:
न्यायवैशेषिका: - शरीरातिरिक्त: ज्ञानेच्छाक्रियाश्रय:
पूर्वमीमांसका: - शरीरातिरिक्त: ज्ञानेच्छाक्रियाश्रय:
उत्तरमीमांसका: / वेदान्तिन:
अद्वैतवेदान्तिन: = जीवो ब्रह्मैव नापर:
विशिष्टाद्वैतिन: = जीव: परमात्मना
भिन्न: अपि तस्य अंश:
द्वैतिन: = जीव: परमात्मना
अत्यन्तं भिन्न: तदधीनश्च
अनात्मा
· समस्तोऽयं चेतनातिरिक्त: प्रपञ्च: अनात्मनि अन्तर्भवति । नास्त्यत्र दार्शनिकेषु विप्रतिपत्ति: ।
· परिदृश्यमानोऽयं प्रपञ्च: पारमार्थिक इति चार्वाका: बौद्धैकदेशिन: जैना: न्यायवैशेषिका: ,सांख्याश्च मन्यन्ते ।
· विज्ञानवादिन: शून्यवादिन: अद्वैतवादिनश्च प्रपञ्चस्य
व्यावहारिकसत्यत्वमेवाभि प्रयन्ति ।
· अनात्मत्वेनान्यै: परिगणितानि पुण्यपापाद्यदृष्टं, तत्कारणानि
प्रारब्धागामिसञ्चित- कर्माणि वा चार्वाका: नाङ्गीकुर्वन्ति ।
· अन्ये बौद्धजैनादय: सत्कर्मणा पुण्यं दुष्कर्मणा पापं, पुण्यकर्मणा
च सुखं ,पापेन च दु:- खमङ्गीकुर्वन्ति ।
· “अवश्यमनुभोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम्”
इत्युक्तरीत्या इह जन्मनि जन्मान्तरे वा शुभाशुभकर्मणां फलमनुभोक्तव्यमेवेति
सर्वाभिमतं तत्त्वम् । अनेन कृतप्रणाशस्याकृताभ्यागमस्य वा नावकाश: ।
अनात्मा – दृष्टप्रपञ्च:
- पञ्चभूतात्मकोऽयं प्रपञ्च: वृक्ष: , पर्वत: पाषाण: इत्यादय:
अदृष्टप्रपञ्च: - पापकर्म,
पुण्यकर्म, अदृष्टादयश्व ।
|
दार्शनिका: |
दृष्टप्रपञ्च: |
अदृष्टप्रपञ्च: |
विशेष: |
|
चार्वाका: |
पारमार्थिक: |
नास्त्येव |
|
|
सांख्या: |
पारमार्थिक: |
अस्ति |
|
|
बौद्धा: |
व्यावहारिक: |
अस्ति |
बौद्धैकदेशिन: पारमार्थिकं वदन्ति |
|
जैना: |
पारमार्थिक: |
अस्ति |
|
|
न्यायवैशेषिका: |
पारमार्थिक: |
अस्ति |
|
|
पूर्वमीमांसका: |
पारमार्थिक: |
अस्ति |
|
|
उत्तरमीमांसका: |
|||
|
अद्वैतवेदान्त: |
व्यावहारिक: |
व्यावहारिक: |
व्यावहारिक: एव |
|
विशिष्टाद्वैतवेदान्त: |
पारमार्थिक: |
अस्ति |
|
|
द्वैतवेदान्त: |
पारमार्थिक: |
अस्ति |
|
जगत: कालदेशनियतत्वं उत्पत्तिविनाशनियतत्वं,
कार्यकारणभावनियतत्वञ्च सर्ववादिसम्मतम् ।
सत्कार्यवाद:,असत्कार्यवाद:, विवर्तवाद: परिणामवादश्चेति कार्यकारणभावम् अनेकरीत्या प्रतिपादयन्ति चेदपि प्रत्येकस्यापि कार्यस्य किञ्चित्कारणं भवत्येवेति समेषां दर्शनानाम् अविप्रतिपन्नं तत्त्वम् ।
बन्ध: मोक्षश्च
· जननमरणयोश्चक्रमेव संसार इत्युच्यते । अयमेव हि संसार: बन्ध: इति । तस्माद्बहिरागमनमेव च मोक्ष: इति च दार्शनिकानां परिभाषा । बन्धस्य कारणन्तु अविद्यैव । बन्धस्य, तत्कारणीभूताया अविद्यायाश्च स्वरूपविषये अपि विवाद: अस्ति । परन्तु अविद्याया: रागद्वेषदु: खादिमूलत्वं सर्वे मन्यन्ते । ज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वन्तु बहुवादिसम्मतं तत्त्वम् । केचन कर्मणोऽपि मोक्षसाधनत्वमाहु: यथा बन्धतत्कारणस्वरूपयो: विवदन्ते तथा मोक्षस्वरूपे तत्कारणीभूतज्ञानस्वरूपे च ।