This article is published in VIMUKTIH
collection of articles of National Seminar on "Life, Life after death and Self Realization" held on 16th &17th March 2019 at Shri Medhadakshinamurty Vedabhavana Sanskrit College, Gokarna with ISBN - 978-81-943769-0-3
माध्ववेदन्ते बन्धमोक्षौ- मोक्षे
आनन्दतारतम्यञ्च
भूतबन्धस्तु
संसार:
यस्मिन् कल्पे ये जीवा: सृज्या:
तत्कल्पपर्यन्तमनादितो रमामात्रप्रतीकतया ताञ्जीवानधितिष्ठति (सृष्ट्यनन्तरं तु
रमामुख्यप्राणप्रतीकाभवन्ति ) । सृष्टिकल्पे तु दशेन्द्रियपञ्चभूतमनोरूपषोडशकलात्म- कमव्यूढगुणत्रयात्मकं
प्रकाशक्रियावरणलक्षणशक्ति- युक्तं
(प्रकाशो हि सत्वस्य क्रिया हि रजस: आवरणं हि तमस: ) सूक्ष्मतमं लिङ्गशरीरं
क्षीरं नीरेणेव जीवचिता संवलितम् । तस्मिंश्च चिदचिन्मिश्रे पिण्डे एव
जीवशब्दव्यवहारो यावत्परममुक्ति: । तत्रैव च न भेदप्रतिभासो विनाऽपरोक्षात् । यथा
दीपो भूतान्तरसंवलितोऽपि तेजोऽप्रतिघं तथा सूक्ष्मगुणत्रयात्मिकाचिन्मिश्रिता चित्
। तच्च न चितो विशेषतोपकारापकारक्षममिति द्वितीयेन महदहङ्कारभूतांशै: संयोज्य,
भोगेन प्रारब्धं क्षपयित्वा, मोचयितुं दशेन्द्रियमन:
श्रद्धाकाशवायुतेजोजलपृथिव्यन्नवीर्यतपोलोकमन्त्रनाम- कर्मचिदात्मकषोडशकलं स्थूलं
शरीरं निर्माय स्वयं तत्र जीवमङ्गारे वह्निमिव निवेश्य तेन सम्पद्यमानं
पुण्यपापात्मकं वित्तं त्रिविधेभ्य: स्वपुत्रेभ्यो यथायोग्यं विभज्य दातुं
कार्यकारणप्रेरकान् ब्रह्मरुद्रेन्द्रादीन् पुष्करान्तान्देवान्देवारींश्चाधिष्ठाय
जीवानधितिष्ठति । न चानुबोभूयमानज्ञानानन्दस्वरूपे प्राकृतसुखादिभोगावसर इति
तत्स्वरूपं मायाविद्यादिपदबोध्यया स्वेच्छारूपया लिङ्गशरीररूपया च
प्रकृत्याच्छादितम् । न चैतावता शरीरेन्द्रियविषया भोगदानायालं सुप्त्यादौ
तददर्शनात् । अतो येन सहकृता: शरीरादयो भोगदानक्षमा: तदेव मुख्यं बन्धकम् । तच्च
विचार्यमाणे अभिमान एव भवति । सचाभिमान: अनेकविध: । यथा-
१. स्वगतस्वामित्वविशेषाज्ञानेन शरीरेन्द्रियमनोविषयकस्वामित्वाभिमान:
२. शरीरेन्द्रियेषु
स्वात्मनो विशेषोपकारितया विशेषत: स्वामित्वाभिमान:
३. तस्माच्च
शरीरधर्माणां कार्श्यकठिनत्वादीनामात्मगतत्वाभिमान:
४. स्वगतकर्तृत्वविशेषाज्ञानेनाहं
कर्तेति कर्तृत्वस्वातन्त्र्याभिमान:
५. स्वगतभोक्तृत्वाभिमानेनाहं
भोक्तेति फलभोक्तृत्वस्वातन्त्र्याभिमान:
६. स्वगतकारकस्वाम्यविशेषाज्ञानेन
ममैव करणानीति कारकमुख्यस्वाम्यभिमान:
७. स्वगतफलस्वाम्यविशेषाज्ञानेन
फलमपि ममेति क्रियाफलमुख्यस्वाम्यभिमान:
८. श्रीहरिभक्तिप्रसादावेव
पुरुषार्थावित्यज्ञाननिमित्त: प्राकृतसुखे दु:खतुल्ये पुरुषार्थत्वाभिमान:
९. तत्साधने
स्रक्चन्दनवनितादौ विषये पुरुषार्थसाधनत्वापरपर्यायशोभनत्वाभिमान: श्रीहरिभक्तिप्रसादसाध- नमेव
शोभनमित्यज्ञाननिमित्त:
एवं
तत्तदज्ञानजनितै: कर्तृत्व-भोक्तृत्व-कारक-फलस्वाम्य-पुरुषार्थ-तत्साधनाभिमानै:
भगवान् जीवे रागद्विषादिकमुत्पाद्य ज्ञानकर्मलक्षणं शरीरेन्द्रियसाध्यं व्यापारं
कारयित्वा तेन कर्मणा नवीनशरीरादिदानद्वारा बध्नाति - तदुक्तमनुव्याख्याने
“चेतनस्य द्वयं भोग्यं संसारो मुक्तिरेव
च संसारस्त्रिविधस्तत्र स्वर्गो मध्यस्तथाधम:। मुक्तिश्च द्विविधा तत्र सुखं
नित्यं तथापरम् । नित्यदु:खमितिज्ञेयं साधनं संसृतावपि । काम्यकर्मनिषिद्धञ्च
साज्ञानामितिनिश्चय: । द्वेषो भक्तिश्च मुक्तौ तु मुक्तिद्वयविधायकम् । इति
पैङ्गिश्रुते:” ।
[1]जीवा:
त्रिविधा: । सात्विका: राजसा: तामसाश्च इति । सात्विका एव मोक्षयोग्या: । राजसा:
नित्यसंसारिण: । तामसास्तु अन्धन्तमोयोग्या: ।
सात्विकजीवेष्वपि विभिन्नाधिकारिण: भवन्ति । मन्दा: मध्यमा: उत्तमा: इति ।
मोक्ष:
क: मोक्ष: ? किं वा मोक्षसाधनम् ? कथञ्च
तत्प्राप्यत इति प्रमाणवचनै: किञ्चिदत्र
प्रदर्श्यते । स्कान्दे – “बन्धको भवपाशेन भवपाशाच्च मोचकः । कैवल्यदः परं ब्रह्म विष्णुरेव सनातनः ॥ इति” ।
“अज्ञानां ज्ञानदो विष्णु: ज्ञानिनां मोक्षदश्च स: । आनन्ददश्च
मुक्तानां स एवैको जनार्दन: ॥“ “यस्य प्रसादात्परमार्तिरूपादस्मत् संसारान्मुच्यते
नापरेण” ॥“ नायमात्मा प्रवचनेन लभ्य: न बहुधा श्रुतेन यमेवैष वृणुते तेन लभ्य:
तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्” ॥[2]
“नावेदविन्मनुते तं बृहन्तं सर्वानुभुम्
आत्मानं साम्पराये । तमेवं
विद्वानमृत इह भवति नान्य: पन्था अयनाय विद्यते ॥[3]
आत्मा वाऽरे द्रष्टव्य: श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यश्च ।[4]
प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रिय:[5]
कर्मणा त्वधम: प्रोक्त: प्रसाद: श्रवणादिभि: ।
मध्यमो ज्ञानसम्पत्या प्रसादस्तूत्तमो मत: ॥ प्रसादात्त्वधमाद्विष्णो:
स्वर्गलोक: प्रकीर्तित: । मध्यमाज्जनलोकादिरुत्तमस्त्वेव मुक्तिद:॥ श्रवणं मननं
चैव ध्यानं भक्तिस्तथैव च । साधनं ज्ञानसम्पत्तौ प्रधानं नान्यदिष्यते । न चैतानि
विना कश्चित् ज्ञानमाप कुतश्चन ॥[6]
इति सात्विकानां मोक्षाधिकारिणां मोक्षप्रदाता परमात्मा विष्णुरेव । तस्य
प्रसादेनैव मोक्ष: भवति । स च प्रसाद: भगवदिच्छारूपा । सा च परमात्मज्ञानेनैव
सम्पादनीया । तच्च ज्ञानं भगवदनुग्रहेणैव सम्पादनीयम् । मोक्षे प्राप्तेऽपि तत्र
स्वरूपानन्दाविर्भावोऽपि तदनुग्रहेणैव भवति । तर्हि सर्वेष्वपि साधनस्तरेषु
भक्तिर्नियता । विना भक्तिं ज्ञानं वा प्रसादं वा नावाप्नोति । भगवद्भक्तिसम्पन्न:
शमदमादिसंयुक्त: य: साधक: श्रवणमननादिकं विधाय भगवदपरोक्षज्ञानमाप्नोति स एव
मोक्षसाधनीभूतं भगवत्प्रसादं सम्पादयति । नान्यत्साधनं मोक्षाय । इति मोक्षप्राप्तिप्रकारोऽपि
अनेन सङ्गृहीत: ।
अयमत्र
सङ्ग्रह:
भगवदपरोक्षज्ञानजनितभगवत्प्रसादसाध्य:
मोक्ष: ।
भगवदपरोक्षो
हि
स्वयोग्यबिम्बदर्शनम् । तदेव हि मुख्यं मोक्षसाधनम् । तच्च परमभक्तिसहितज्ञानसाध्यम् । [7]परमा
भक्तिश्च
श्रवणमननादिजनित-परोक्षज्ञानसाध्या
।
सा
च
तरतमभावसहिता
परमे
ब्रह्मणि
सर्वाधिका
भवेत्
। सात्विका एव जीवा
मुक्तियोग्या:
।
न
राजसा: न
वा
तामसा: । अधिकारिणोऽपि त्रिविधा: (स्वरूपभेद
एवात्र उच्यते यतोह्ययं सात्विकानां
मोक्षयोग्यानां विभाग: )
मन्द-मध्यमोत्तमत्वेन । मनुष्येषु ये उत्तमगणा: ते मन्दा: । मध्यमा:
ऋषिगन्धर्वा: । देवास्तत्रोत्तमा मता: । इति[8]
ब्र.सू.भा १-१-१-१. मोक्षो हि स्वस्वरूपानन्दाविर्भाव:[9]
।
ज्ञानानन्दादिस्वरूपा:
जीवा: स्वभावत: तरतमभावसम्पन्ना:
। अतो हि मोक्षात्पूर्वमुत्तरत्र च
तरतमभाववन्त: एव जीवा: [10]
तदुक्तं -छान्दोग्यभाष्ये
“..................नैषां
पारावर्यमुच्छिद्यते कदाचन । नैषां पारावर्यमुच्छिद्यते कुतश्चन । परावर्येणैव
ब्रह्मोपयन्ति । परावर्येणैव मुक्ता: सञ्चरन्ति । इत्यदिश्रुतेश्च” छा. भा. खण्ड १४.
ऐतरेयभाष्ये च –
“ज्ञानानन्दबलाद्येषु विष्णुभक्तौ च
सर्वश: । हीना शतगुणेनैव क्रमेणानेन ते
मता: ॥ तेभ्यश्च ऋषयो मर्त्या हीना एव क्रमेण च । विशेषतस्तु मुक्तानां सर्वसंसारबन्धनात् ॥ क्रमोऽयं
सम्यगुद्दिष्टो नित्यानन्दैकभोगिनाम्” ।
ब्रह्मसूत्रभाष्ये-
“आत्मेत्येवं परं देवमुपास्य हरिमव्ययम्
। केचिदत्रैव मुच्यन्ते नोत्क्रामन्ति कदाचन ॥ अत्रैव च स्थितिस्तेषामन्तरिक्षे तु
केचन । केचित्स्वर्गे महर्लोके जने तपसि
चापरे ॥ केचित्सत्ये महाज्ञाना गच्छन्ति क्षीरसागरम् । तत्रापि क्रमयोगेन ज्ञानाधिक्यात्समीपगा:
॥ सालोक्यञ्च सरूपत्वं सामीप्यं योग एव च । इमामारभ्य सर्वत्र यावत्सु क्षीरसगरे ॥
पुरुषोऽनन्तशयन: श्रीमन्नारायणाभिध: । मानुषा वर्णभेदेन तथैवाश्रमभेदत: ॥ क्षितिपा
मनुष्यगन्धर्वा देवाश्च पितरश्चिरा: । आजानजा: कर्मजाश्च तात्त्विकश्च शचीपति: ॥ रुद्रो
ब्रह्मेति क्रमशस्तेषु चैवोत्तमोत्तमा: । नित्यानन्दे
च भोगे च ज्ञानैश्वर्यगुणेषु च ॥ सर्वे शतगुणोद्रिक्ता: पूर्वस्मादुत्तरोत्तरम् । पूज्यन्ते
चावरैस्ते तु सर्वपूज्यश्चतुर्मुख: ॥ स्वजगद्व्यापृतिस्तेषां पूर्ववत्समुदीरिता । सयुज:
परमात्मानं प्रविश्य च बहिर्गता: ॥ चिद्रूपान्प्राकृतांश्चापि विना भोगांस्तु
कांश्चन । भुञ्जते मुक्तिरेवं ते विस्पष्टं समुदाहृते” ति । ४-४-९-१९ ब्र. सू. भा
मुक्तिगेषु
ब्रह्मैव प्रथम:
“ब्रह्मैव मुक्तिगेष्वादि:
सुरास्तदवरोत्तमा: । मध्यमा ऋषिगन्धर्वाश्चरमा मानुषोत्तमा : ॥ इति प्रभावल्याम्”
इति भा. ता. १० (उ)-९४
[1] “अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम्” ३-१-११-१३
इति सूत्रे सप्रमाणं नित्यसंसारिणां
स्वरूपमुपवर्णितम् । तद्विषये भष्ये भाल्लवेयश्रुतिरपि उदाहृता । सा च -“तद्य
इह शुभकृतो ये वाऽशुभकृतस्तेऽशुभमनुभूयाऽवर्तन्ते
पुन: कर्म कुर्वन्ति पुनर्गच्छन्ति पुनरागच्छन्ति इति भाल्लवेयश्रुति:” ।
“संयमने त्वनुभूयेतरेषामारोहावरोहौ तद्गतिदर्शनात्” ३-१-११-१४ । अनेन च
सूत्रेण तामसजीवानां स्वरूपमुपवर्णितं भवति । तत्र च कौण्ठरव्यश्रुतिरुदाहृता । सा
च “सर्वे वा एतेऽशुभकृत: संयमने
प्रपतन्ति तत्र ये परद्विषो गुरुद्विष: श्रुतिद्विषस्तदवमन्तार: शठा मूर्खा इति वै
ततोऽवरुह्य तमसि प्रपतन्ति नैवैते उत्तिष्ठन्तेऽपि कर्हिचिद्वव्रं वा एतदित्याहुरथ येऽन्ये
ब्र्ह्मद्विष: स्तेना: सुरापा इति वै तदनुभूयेमं लोकमनुव्रजन्ति” । इति
कौण्ठरव्यश्रुति: “स्मरन्ति च”
३-१-११-१५ इति सूत्रेण त्रिविधजीवानां
सत्वे स्मृतयोऽपि प्रमाणिता: “गच्छन्ति पापिन: सर्वे नरकं नात्र संशय: । तत्र
भुक्त्वा पतन्त्येव ये द्विषन्ति जनार्दनम् ॥ महातमसि मग्नानां न तेषामुत्थिति: क्वचित्
। इतरेषां तु पापानां व्युत्थानं विद्यतेऽपि च ॥ सुखस्यानन्तरं दु:खं
दु:खस्यानन्तरं सुखम् । इति सर्वत्र नियम: पञ्चकष्टे तु तत्सदा” ॥ “अपि सप्त”
३-१-१२-१६ इति सूत्रेण नैकविधा: नरका: समुपवर्णिता: । रौरवोऽथ
महांश्चैव वह्निर्वैतरणी तथा । कुम्भीपाक इति प्रोक्तान्यनित्यनरकाणि तु ॥ तामिस्रश्चान्धतामिस्रो
द्वौ नित्यौ सम्प्रकीर्तितौ । इति सप्त प्रधानानि बलीयस्तूत्तरोत्तरम् ॥ एतानि
क्रमशो गत्वैवाऽरोहोऽथावरोहणम् । भारते “न तृतीये तथोपलब्धे:” इति तमस: स्वरूपमपि सप्रमाणं निरूप्यते अथाविद्वानकर्माऽवाग्गच्छति त्रिधा ह
वाऽवाग्गतिस्तिर्यग्यातना तम इति । द्वे वाव सुखानुवृत्ते न तम: सुखानुवृत्तं
केवलं ह्येवात्र दु:खं भवति” इति श्रुते:
। इति एवं त्रिविधानामपि जीवानां स्वरूप-गतिनिरूपणं विहितम् ।
[2]
क.उ. २-२३
[3]
तै.आ. ३-१२
[4]
बृ.उ. ६-५-६
[5]
भ.गी ७-१७
[6]
नारदीये ब्र.सू,भा १-१-१
[7]
श्रवणं मननं चैव ध्यानं भक्तिस्तथादृशि:
। ज्ञानञ्चोक्तविशेषाणां सर्वेषां साधनं भवेत् ॥
त्यक्त्वैतानि न कस्यापि भवेन्मोक्ष: कथञ्चन । सर्वोत्तमतया
ज्ञानपूर्वक: स्नेह एव तु ।
भक्तिर्विष्णौ समुद्दिष्टा तदन्येषां तु योग्यत: ॥ विष्णुभक्तिर्देवभक्तिर्गुरौ भक्तिस्तथैव च ।
तत्तत् श्रैष्ठ्यानुसारेण मुक्तौ नियतसाधनम् ॥ भक्तिपूर्तौ भवेन्मुक्ति: तदभावे च नो भवेत् ।
भक्तिर्ज्ञानं तथा ध्यानं मुक्तानामपि सर्वश: ॥ नियमेन न हीयन्ते मुक्तानां ते स्वरूपका: ॥
साधनानि तु सर्वाणि भक्तिज्ञानप्रवृद्धये । नैवान्यसाधनं
भक्ति: फलरूपाहि सा यत: ॥ बृ. उ. भा. प्रथमाध्याय:
[8]
मन्दमध्योत्तमत्वेन त्रिविधा ह्यधिकारिण:। तत्र मन्दा मनुष्येषु य उत्तमगणा
मता: ॥ मध्यमा ऋषिगन्धर्वा देवास्तत्रोत्तमा मता: । इति जातिकृतो भेदस्तथान्यो
गुणपूर्वक: । भक्तिमान्परमे विष्णौ यस्त्वध्ययनवान्नर: ।
अधम: शमादिसंयुक्तो मध्यमस्समुदाहृत: । आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तमसारं चाप्यनित्यकम् । विज्ञाय जातवैराग्यो विष्णुपादैकसंश्रय: ॥ स
उत्तमोऽधिकारी स्यात्सन्न्यस्ताखिलकर्मवानिति ॥
[9]
मुक्तिर्हित्वान्यथारूपं स्वरूपेण व्यवस्थिति: । भा. २-१०-०६
[10] पूर्वसृष्टौ
पूर्वजा ये तेऽधिका: सर्वतो गुणै: ।
अनाद्यनन्तकालेषु
मुक्तावपि यथाक्रमम् । इति निबन्धे” इति भा. ता. ११-१४-०४